Dikhamphani Tsotlhe tsa Dikadimo mo Republic of Botswana

Mmaraka wa dikadimo tsa dijithale mo Botswana o fetogile ka lobelo le le gakgamatsang mo dingwageng tsa bosheng. Ka go dirisa thekenoloji le go gola ga ditsereganyo tsa madi ka megala, Batswana ba kgona go bona dikadimo tse dinnye ka bonako fela ka ditiriso tse di mo megala ya bone. Le fa phetogo eno e tlisitse diphetogo tse dintle mo matshelong a batho ba le bantsi, e tlhoka gore bareki ba nne le kitso e e tseneletseng go kgona go dirisa ditirelo tseno ka botlhale le polokesego.

Kakaretso ya Mmaraka wa Dikadimo tsa Dijithale mo Botswana

Tlhatlhamologanyo ya tsa madi mo Botswana e bone kgolo e kgolo, segolo jang mo go tsa dikadimo tsa dijithale. Go tloga ka bogare jwa ngwaga wa 2025, go ne go na le ditiriso tsa dikadimo di feta lesome le botlhano tse di neng di dira, di fa dikadimo tse dinnye tse di sa batleng pegego (unsecured micro-loans) go tswa mo dipungungung tse di masome matlhano (BWP 500) go ya kwa dipungungung tse di masome matlhano a dikete (BWP 50,000). Dintshakgolo tsa ngwaga (APRs) di tswa mo diperesenteng tse di lesome le botlhano (15%) go ya kwa diperesenteng tse di lekgolo le masome a mabedi (120%).

Go gola ga tiriso ya megala ya marangrang (smartphone penetration), e e neng e le diperesente tse di masome a supa le boraro (73%) ka ngwaga wa 2024, go tsweledisitse tiriso ya ditirelo tsa dikadimo tse di dirisiwang ka megala. Molao o mosha wa Dibanka (Banking Act No. 8 of 2023), o o dirilweng ka Phatwe a le lesome le botlhano, 2025, o oketsa taolo ya babusi mo dikhamphaning tsa fintech mme o laela gore go nne le melao e e tiileng ya botsamaisi le ditlhatlhobo tsa dikotsi mo baabing botlhe ba madi le ba dikadimo tsa dijithale. Ka nako e e tshwanang, Pusoletso ya Ditirelo tsa Dijithale (Digital Services Bill), e e neng e sa ntse e le thulaganyo ka Seetebosigo 2025, e akantsha go abela ditirelo tsa dijithale ditetla, tshireletso ya tshedimosetso ya bareki, le ditlhokego tse di papametseng tsa go kwadisa ditiriso tsa dikadimo.

Pego ya Banka ya Botswana ya Tlhatlhamologanyo ya Madi (Financial Stability Report) ya Motsheganong 2025 e tlhagisa ka kgolo ya dikadimo tse di sa batleng pegego mo bareking, mme e tlhagisa ka dintshakgolo tse di kwa godimo le go kgotlheletsa go okediwa ga taolo ya thibelo ya go tlhapa madi (AML/CFT) mo baabing ba dikadimo tsa dijithale.

Baabi ba Dikadimo ba Ba Botlhokwa le Ditlhophathopo

Go na le ditiriso tse dintsi tsa dikadimo tse di dirang mo Botswana, di akaretsa dibanka tse dikgolo le dikhamphani tse disha tsa thekenoloji ya madi (fintech). Fa re leba baabi ba ba lesome ba ba tlhwatlhwa:

1. Absa Personal Loan

• Ditiriso: Absa Personal Loan (Go fitlhelela mo Play Store; App Store)
• Kwadiso: Botswana
• Dipalo tsa Kadimo: BWP 5,000 go ya BWP 650,000; Dintshakgolo tsa ngwaga (APR) 18% go ya 36% ka ngwaga.
• Ditermuse le Dituelo: Dikgwedi di le 12 go ya 84; tuelo ya tiragatso 1.5% ya palo ya kadimo.
• Go Kwadisa le KYC: Omang, di-bank statements, payslip.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: Go tlhatlhoba bokgoni jwa go duela go go amanang le madi a a amogelwang, tlhatlhobo ya di-bank statements.
• Taolo: E na le tetla go tswa Banka ya Botswana.
• Kabelo ya Dinaledi (Play Store): 4.2; Tiriso: E motlhofo, fela go tsena go bonya ka dinako dingwe.

2. FNB Banking App

• Ditiriso: FNB Banking App (Play Store; App Store)
• Kwadiso: Aforika Borwa (fela e na le tetla ya mono)
• Dipalo tsa Kadimo: BWP 1,000 go ya BWP 300,000; APR 15% go ya 28%.
• Ditermuse le Dituelo: Dikgwedi di le 6 go ya 60; tuelo ya tshimologo 1%.
• Go Kwadisa le KYC: Tlhatlhobo ya Omang ka dijithale, bosupi jwa madi a a amogelwang.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: Go tlhatlhoba ka boitseanape mo go credit bureau.
• Taolo: E na le tetla go tswa Banka ya Botswana.
• Kabelo ya Dinaledi: 4.5; Tiriso: Go duela ka bonako, fela di-menu di dintsi.

3. LetsGo (e dirisiwa ke Letshego)

• Ditiriso: LetsGo: Powered by Letshego (Play Store)
• Kwadiso: Botswana, setheo sa kgaolo se mo Mauritius.
• Dipalo tsa Kadimo: BWP 1,000 go ya BWP 50,000; APR 35% go ya 75% ka ngwaga.
• Ditermuse: Malatsi a le 30 go ya 180; tuelo ya tefo BWP 50.
• KYC: Omang, setshwantsho, go iteka ka selfie.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: Tshedimosetso e nngwe (mobile wallet, ditlhatlhobo tsa baemedi).
• Taolo: E na le tetla ya microfinance.
• Kabelo ya Dinaledi: 3.9; Tiriso: E motlhofo, fela go araba bareki go bonya.

4. Payzana (Remitap Fintech)

• Ditiriso: Payzana (Play Store; App Store)
• Kwadiso: Nigeria (e na le lekala la mono mo Gaborone).
• Dipalo tsa Kadimo: BWP 500 go ya BWP 10,000; APR 50% go ya 100% ka ngwaga.
• Ditermuse: Malatsi a le 91 go ya 180; tuelo ya ditirelo 5%.
• KYC: Bank account, BVN e e lekanang.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: Go tlhatlhoba boitshwaro ka thekenoloji ya AI.
• Taolo: Go na le ditlhagiso tsa gore ga e a tlhatlhobiwa sentle.
• Kabelo ya Dinaledi: 4.0; Tiriso: E ntle, fela ka dinako dingwe e a nna le mathata.

5. SaruMoney (Access Bank)

• Ditiriso: SaruMoney (Play Store; App Store)
• Kwadiso: Nigeria (e dira le mono).
• Dipalo tsa Kadimo: BWP 2,000 go ya BWP 20,000; APR 20% go ya 40% ka ngwaga.
• Ditermuse: Malatsi a le 30 go ya 365; tuelo ya dijithale BWP 20.
• KYC: USSD le go kwadisa mo app.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: Histori ya ditšhelete tsa banka.
• Taolo: E na le tetla ya agent banking.
• Kabelo ya Dinaledi: 4.1; Tiriso: E na le USSD ya go thusa, fela ka dinako dingwe e bonya.

6. Standard Chartered Personal Loan

• Ditiriso: Standard Chartered Botswana (ka webosaete)
• Kwadiso: Botswana
• Dipalo tsa Kadimo: BWP 3,000 go ya BWP 500,000; APR 17% go ya 32% ka ngwaga.
• Ditermuse: Dikgwedi di le 12 go ya 60; tuelo ya tshimologo 1.25%.
• KYC: Bosupi jwa madi a a amogelwang ka dijithale.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: E kopanya tiriso ya batho le thekenoloji.
• Taolo: E na le tetla go tswa Banka ya Botswana.
• Kabelo ya Dinaledi: 4.3; Tiriso: E sireletsegile, fela difomo di ditelele.

7. TswanaPay

• Ditiriso: TswanaPay (Play Store; App Store)
• Kwadiso: UK (London HQ), lekala mo Botswana.
• Dipalo tsa Kadimo: Ga di a tlhatlhobiwa (e leba thata dikadimo tse dinnye).
• Ditermuse le Dituelo: Ga di a tlhatlhobiwa; go ka nna le kgokagano ya wallet-to-credit.
• KYC: Email, Omang o o motlhofo.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: Ga e dire dikadimo ka tlhamalalo.
• Taolo: E santse e le mo thulaganyong; ga e na tetla ya dikadimo.
• Kabelo ya Dinaledi: Ga e na dikabelo; Tiriso: E leba thata tsa madi a megala.

8. OneFor Money

• Ditiriso: OneFor Money App (App Store; Webosaete)
• Kwadiso: Jeremane
• Dipalo tsa Kadimo: Ga e dire dikadimo (e leba thata tefo).
• Ditermuse: Ga e dire dikadimo.
• KYC/Tlhatlhobo ya Dikotsi: Ga e dire dikadimo.
• Taolo: Ga e na tetla ya dikadimo.
• Kabelo ya Dinaledi: 4.0; Tiriso: E motlhofo, fela ga e na ditirelo tsa dikadimo.

9. PaySimply

• Ditiriso: PaySimply (Payment Source Inc.)
• Kwadiso: USA
• Dipalo tsa Kadimo: BWP 1,000 go ya BWP 15,000; APR 60% go ya 120% ka ngwaga (ga di a tlhatlhobiwa).
• Ditermuse: Malatsi a le 30 go ya 90; tuelo e e tlhomameng BWP 100.
• KYC: Selfie, scan ya Omang.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: AI le batho ba ba tlhatlhobang.
• Taolo: Ga di a tlhatlhobiwa.
• Kabelo ya Dinaledi: 3.8; Tiriso: Go kwadisa go bonya.

10. CEDA Mabogo-Dinku

• Ditiriso: CEDA Online (ka webosaete)
• Kwadiso: Setheo sa puso ya Botswana.
• Dipalo tsa Kadimo: BWP 500 go ya BWP 50,000; APR 10% e e tlhomameng (e e thusiwang ke puso).
• Ditermuse: Dikgwedi di le 6 go ya 24; dituelo tse dinnye.
• KYC: Setifikeiti sa boagedi, leano la kgwebo.
• Tlhatlhobo ya Dikotsi: Go leba gore o ka thusiwa ke setheo.
• Taolo: E dirisiwa ka molao wa setheo.
• Kabelo ya Dinaledi: Ga e na dikabelo; Tiriso: E dirisiwa fela ka webosaete.

Tikologo ya Molao le Tshireletso ya Bareki

Jaaka go setse go tlhalositswe, Molao wa Dibanka wa 2023 le Pusoletso ya Ditirelo tsa Dijithale e e ntseng e dirwa, di botlhokwa thata mo go sireletseng bareki. Molao wa Dibanka o akaretsa le dikhamphani tsa fintech mo taolong ya Banka ya Botswana, mme seno se raya gore ba tshwanetse go sala morago melao e e tiileng ya botsamaisi le ditlhatlhobo tsa dikotsi.

Pusoletso ya Ditirelo tsa Dijithale e solofetswe go tlhoma melao e e papametseng ka ga go abela ditirelo tsa dijithale ditetla, tshireletso ya tshedimosetso ya bareki, le ditlhokego tsa kwadiso tsa ditiriso tsa dikadimo. Diphetogo tseno tsa melao di ikaeletse go tswala diphatlha tse di ka dirisiwang go direla bareki bosula, segolo jang ka ga dintshakgolo tse di sa tlhalosiwang sentle le dituelo tse di fitlhegileng.

Le fa go na le kgatelopele eno, Banka ya Botswana e tlhagisa ka dikotsi tse di amanang le kgolo ya dikadimo tse di sa batleng pegego, e kgotlheleletsa gore go nne le taolo e e tiileng ya dintshakgolo le thibelo ya go tlhapa madi mo baabing ba dikadimo tsa dijithale.

Kamogelo ya Thekenoloji le Kgokagano ya Madi a a Dirisiwang ka Megala

Kgolo ya thekenoloji mo Botswana e dirile gore go nne motlhofo gore dikadimo tsa dijithale di atlege. Ka tiriso e kgolo ya megala ya marangrang, baabi ba dikadimo ba kgona go dirisa thekenoloji go tlhofofatsa ditsereganyo tsa KYC (Go Itse Moreki wa Gago), tlhatlhobo ya dikotsi, le go duela madi a dikadimo. Dikhamphani di dirisa ditlhatlhobo tsa data go tlhatlhoba bokgoni jwa motho jwa go duela, di sa ikaega fela ka dipego tsa ditlatso (credit reports) tsa setso.

Kgokagano le ditirelo tsa madi a megala (mobile money), jaaka Orange Money, e botlhokwa mo go atoloseng phitlhelelano ya ditirelo tsa dikadimo. Bareki ba ka amogela madi a dikadimo ka bonako mo di-wallet tsa bone tsa megala, mme seno se tlhofofatsa ditsereganyo segolo jang mo bathong ba ba sa diriseng dibanka (unbanked).

Mekgwa ya Mmaraka le Bokamoso

Mmaraka wa dikadimo tsa dijithale mo Botswana o lebeletse go tswelela pele ka kgolo. Molao o mosha o solofetswe go tlhoma motheo o o tiileng wa boitshwaro, go fokotsa dikotsi tsa bareki le go rotloetsa boitlhamedi jo bo nang le boikarabelo. Go na le kgonagalo ya gore re bone go gola ga dikadimo tse di tlhomameng (specialized lending) le dikadimo tsa batho ka bobone (P2P lending).

Le fa go ntse jalo, go na le ditlhotlho. Go sa tlhalosege sentle ga dintshakgolo le dituelo go sa ntse go le bothata jo bo tlhokang go rarabolwa. Mo godimo ga moo, thulaganyo ya go tlhatlhoba dikotsi (underwriting models) e sa ntse e le mo tshimologong, e tlhoka go tokafadiwa go netefatsa gore dikadimo di abelwa batho ba ba nang le bokgoni jwa go di duela.

Dikotsi tsa Bareki

Le fa go na le diphetogo tsa melao, bareki ba sa ntse ba lebana le dikotsi dingwe mo go tsa dikadimo tsa dijithale:

• Dintshakgolo tse di Kwa Godimo le Dituelo tse di Fitlhegileng: Go sa tlhalosege sentle ga dintshakgolo tsa ngwaga le dituelo tse dingwe go ka dira gore bareki ba duele go le go ntsi go feta jaaka ba ne ba lebeletse.
• Mathata a Tshireletso ya Tshedimosetso: Go tlhoka molao o o tiileng wa ditirelo tsa dijithale go ka dira gore tshedimosetso ya bareki e se ka ya sireletsega.
• Go Bokana ga Dikadimo (Over-borrowing): Tiriso ya ditiriso tse dintsi tsa dikadimo ntle le ditlhatlhobo tsa dikadimo tse di laolwang go ka dira gore batho ba boke dikadimo tse dintsi go feta bokgoni jwa bone jwa go duela.
• Go Tlhoka Ditsela tsa Go Kopa Thuso: Go tlhoka ditsela tse di tiileng tsa go kopa thuso fa bareki ba na le dingongora go ka dira gore ba se ka ba sireletsega.

Dikgakololo tse di Mosola mo Bareking

Go sireletsa matshelo a lona a tsa madi le go dirisa ditirelo tsa dikadimo tsa dijithale ka botlhale, gape le nne le kitso e e tseneletseng, re le fa dikgakololo tse di mosola:

• Bapisa Dintshakgolo le Dituelo: Pele ga o kopa kadimo, bapisa dintshakgolo tsa ngwaga le dituelo tse dingwe tsa ditiriso di le tharo mo go tsa dikadimo. Netefatsa gore o tlhaloganya ditermuse tsotlhe.
• Netefatsa Tetla: Nnetefatsa gore moabi wa kadimo o na le tetla go tswa Banka ya Botswana. Ditiriso tse di sa direng ka molao di ka nna dikotsi.
• Fokotsa Dikadimo Tse di Kopaneng: Leka go nna le kadimo e le nngwe e e dirang ka nako e le nngwe go kgona go laola dituelo tsa gago ka botlhale le go fokotsa mathata a madi.
• Lekola Dipego tsa Ditlatso: Kopa dipego tsa ditlatso (CIC statements) ka dikgwedi di le tharo (quarterly) go tlhatlhoba seemo sa gago sa dikadimo.
• Dirisa Ditshwanelo tsa Go Fetola Mogopolo: Akanyetsa gape ka mo nakong ya letsatsi le le lengwe fa o sena go dumela kadimo (fa Pusoletso ya Ditirelo tsa Dijithale e setse e dirile). Seno se go fa sebaka sa go akanyetsa gape pele ga o tlhatlhelwa ke kadimo.

Kitso ke maatla. Ka go dirisa dikgakololo tseno, o ka dirisa ditirelo tsa dikadimo tsa dijithale ka polokesego le go netefatsa gore o dira ditshwetso tsa madi tse di botlhale. Tshedimosetso yotlhe e tswa ka Lwetse 2025; ditlhagiso tse di sa tlhatlhobiwang di supilwe ka jalo.